Çekoslovakya, Sosyalizm, JZD Slušovice
JZD Slušovice, Çekoslovakya'da kurulan birleşik bir tarım kooperatifiydi, bir bakıma sosyalist (veya gri-sosyalizm) bir mucizeydi; lâkin düşündüğünüz şekilde değil. Bu kooperatifi öğreneli birkaç gün oldu (Asianometry) ve üstüne İngilizce hiçbir kaynak bulamadım. Google çeviri, birkaç Çek sitesi ve tez yardımıyla öğrendiklerimi yazıya döktüm. Daha çok şey bulamamak üzücü… Öğrendiklerimi, Asianometry’nin videosuyla birleştirdim. Kendisinin kaynaklarına erişemiyorum ama nereden yararlandığını buldum. Slušovice üstüne birkaç Çekçe site, bir tane de Tez (hepsi aşağıda ve yazıya gömülü şekilde) var. Yazım, Asianometry’nin videosunu takip ediyor, kendisinin yazısı da doğrudan yazılan tezi takip ediyor.
Basitçe, JZD Slušovice, sosyalist Çekoslovakya’da büyük ölçüde özerk bir şekilde faaliyet gösteren, ülke içinde başka bir ülkeye, politikacılar tarafından korunan, mafya ilişkileri olan garip bir kooperatifti. Ürettikleri sadece tarım ürünleri değildi, ilginç olan kısmı da bu. Ürettikleri şeyler arasında biyokimya ve süt ürünleri, modern böcek ilaçları, hidroponik olarak yetiştirilen sebzeler ve bilgisayar vardı?
Sosyalist Çekoslovakya'daki tuhaf ve eşi benzeri görülmemiş bir iş yerini inceleyeceğiz. Bu iş yerinin - bundan sonra kooperatif diyeyim - kökenleri 1948 yılına gidiyor. 1948 yılında Çekoslovakya Komünist Partisi yönetimi ele geçirerek Çekoslovak Sosyalist Cumhuriyeti'ni kurdu. Bundan sonra sosyalistler neredeyse 40 yıl boyunca Çekoslovakya’yı yönetecekti. Yönetim değişikliğinin ardından kabul edilen yeni kurallar, ülke içinde para kazanma faaliyetlerini kökünden değiştirdi. Finans ve ulaşım sistemleri gibi ekonominin çeşitli alanları kamulaştırıldı. Hükûmet, Sovyetlerde gördüğü çiftliklere taklit ederek devlete ait, devasa kolektif çiftlikleri yaratmak istiyordu. Bunun için gerekli yasayı 1949 yılında çıkarttı: Act on Unified Agricultural Cooperatives. Çekçe kısmının okunması biraz zor ama ikinci penceredeki “sample text” kısmı ne yapılmak istendiğini anlatıyor. Kolektif çiftliklerin kurulması üç aşamalı şekilde gerçekleştirildi: 1) Gönüllü olarak çiftliklerin birleştirilmesi, 2) Hükûmetin çiftlikleri satın alması ve 3) Zor kullanarak çiftlikleri kamulaştırma. Bunun sonucu olarak kolektifleştirilen çiftliklere Çekçede "Birleşik Tarım Kooperatifleri" veya JZD ("Jednotné zemědělské družstvo") adı veriliyordu. Bu kooperatiflerinin genel amacı Devlet Planının (State Plan, Bölüm 1, Madde 1) öngördüğü şeyleri yerine getirmekti, yani sosyalist kalkınma modeline uygun olarak iş yapmak.
Şu an bahsettiğimiz bu kooperatif - JZD Slušovice - 1952 yılında Slušovice köyünde kuruldu. Şu anda Çekya'da bulunan Slušovice, Prag'a yaklaşık 300 kilometre uzaklıkta ve Zlin kasabasının hemen dışındadır.
Slušovice, şu an yaklaşık 3000 kişinin yaşadığı küçük bir köy. Genel olarak küçük ve verimsiz bir yermiş zaten. Bu nedenle JZD Slušovice'nin küçük kollektif çiftliği hiçbir zaman yeterli mal üretmedi. Bölgenin toprağı da pek verimli değil. František Čuba gelmeden önce etkili bir yönetimi olmayan, başarısız bir kooperatifti. 1963 yılında František Čuba, henüz daha 27 yaşındayken, tarım kooperatifinin Başkanı oldu.
Čuba’nın hayat hikayesi ilginç. Çiftçi çocuğu olsa da imtiyazlı yetişmiş. 1936'da Slušovice’ya 2.5 km uzaklığında olan Březová köyünde bir çiftçinin oğlu olarak doğdu. Prag'daki Ziraat Üniversitesi'nden (güncel adıyla Czech University of Life Sciences Prague) mezun olduktan sonra Komünist Partiye katıldı ve Zlín kasabasında bulunan Çek Bilimsel, Teknik ve Yatırım Geliştirme Komisyonu'nda çalışmaya başladı. Aradaki hikayeyi tam olarak öğrenemedim ama Slušovice köyüne yakın bir yerde çalıştığı için (Zlín, önceki adı Gottwaldov), daha sonra bir şekilde Slušovice kooperatifinin başına geliyor siyasi bağlantılarını kullanarak. Bu noktadan sonra yazacağım çoğu şeyi aşağıdaki tezden aldım. Çeviri kullanarak ne olduğunu anlamaya çalıştım ve önemli şeylere tekrar tekrar baktım. Sayfa 14-29 arası bu kooperatifin tarihçesi (1963-1989). Sayfa 32-40 arası da işçilerin nasıl motive edildiğini anlatıyor. İndirmek bedava, ismini yazdığınızda sitesi önünüze geliyor.
JZD'nin 1962'deki satışları yaklaşık 1.3 milyon Çek korunası veya kronuydu. Čuba, bunu artırmak istiyordu. Bunu nasıl yapacaktı? JZD Slušovice’ın işçileri disiplinden yoksundu ve motivasyon eksikliği yaşıyordu. Kooperatif sistemin sınırları içindeki insanları motive etmenin yollarını bulması gerekiyordu. İşçileri disipline etmek ve motivasyon kazandır gerekti. Kendisinin önünde pek çok sorun vardı: Kooperatif yönetimi uzman olmayan kişilerle doluydu, makineleşme neredeyse hiç yoktu, üretim koşulları kötüydü... İşçiler, Zlín kentindeki Svit şirketinde çalışmak için köyü terk ediyorlardı çünkü Svit şirketinin maaşları JZD Slušovice’den oldukça fazlaydı. Birçok işçi kooperatifte gönülsüz olarak çalışıyordu ve performansları düşüktü.
EFSANENİN BAŞLANGICI
František Čuba el emeğine çok değer veriyordu (bunu aklınızda tutun) ve memleketi Březová'daki JZD'deki çalışma koşullarını öğrenmişti. Not ettiği bir şey vardı: Özellikle büyük işletmelerdeki birçok işçinin, yaptıkları işin kalitesinin işletmenin nihai çıktısı (yani ürünü) üzerinde çok az etkisi olduğu hissi nedeniyle pasif olma eğiliminde olduğunu düşünüyordu (Kooperatif daha 1970'lerin ilk yarısında, çalışanların yapılan işin nicelik ve niteliğine katılımını artırmaya çalışmıştır). İşçilerin öncelikle disipline ihtiyacı vardı. Derhal üç yeni kural getirdi:
İşyerinde içki içmek yasaklandı.
Kooperatifi terk eden kişiler kooperatife tekrar alınmayacaktı.
İşe geç kalanlar o gün ödeme alamayacaktı (ss. 14-15):
Bu kurallar çok fazla işçinin kooperatifi terk etmesine neden oldu. Makineleşme eksikliği, emek verimliliğindeki artışı engelledi. İşçi sayısının dolayı çeşitli üretim alanlarında sorun yaşandı.Čuba, kooepratifteki belirli işlerle bizzat kendisi ilgileniyordu.İşçilerin disipline edilmekten öte motive edilmesi gerektiğinin de farkındaydı. Pasif işçileri motive etmek için üç farklı mekanizma geliştirdi (ss. 33-39).
İşyerindeki müdürleri kötü işçileri azarlamak ve iyi işçileri övmekle görevlendirdi. Müdürlerin ofislerinin hemen işçilerinin yanında olmasını zorunlu kıldı. Kendisi de JZD Slušovice’in ilk yıllarında iş yerlerini sürekli ziyaret ediyordu. Kooperatif büyüdükten sonra bu işleri diğer çalışanlarına bıraktı.
Yapılan işlerin günlük değerlendirmesi yapılmaya başlandı ve departmanlar için planlar oluşturuldu. İşçilerin, bir iş bitirmek için geç kalmaları veya planlanandan fazla üretmeleri takip edilmeye başlandı. Uzun süreli üretken işçileri görünür hale getirmek için onur panosu hazırlandı ve bir önceki gün en iyi çalışan işçileri öven günlük hatırlatmalar hazırlandı.
Düşük performanslı çalışanlar düzenli olarak değiştirildi. Çalışanlara zorlu görevler verildi ve bu görevi tamamlayanlar terfi ettirildi, tökezleyenler ise daha düşük bir pozisyona indirildi. Bu kural, eğitim ve diğer faktörlerden bağımsız olarak her zaman ve her iş kolunda geçerliydi.
Hali hazırda çalışan pasif işçilerin motivasyonları yukarıdaki kurallar çerçevesinde iyileştirilirmişti. Kooperatifte yönetici olarak çalışmaya başlayacak olan işçilerin seçimindeki kriterler de güncelledi. Örneğin yönetici pozisyonlarında kooperatife katılacak işçilere 1) Departman başkanı tarafından görüşme ve değerlendirme yapıldı 2) Psikolojik değerlendirme – IQ, nitelik ve nicelik açısından performans kapasitesi, karakteristik özellikler ve motivasyon değerlendirmesi (Slušovice, psikolojik değerlendirme için test yapıldı ki başka kimse o dönemler bunu yapmıyor) 3. Kooperatif başkanı ile röportaj birebir mülakat zorunluluğu getirildi.
İşçileri motive eden en önemli şeylerden biri, gördüğüm kadarıyla, JZD Slušovice’un kurduğu Pensioners' Care Unit birimiydi. JZD'de 10 yıl çalışmış herkes emekli maaşı alıyordu, yani emekli olmak için yaş önemli değildi, sadece iş performansı (işe geç kaldığınızda o gün ödeme alamıyordunuz - çalışmamış varsayılıyordu) önemliydi. Emekli maaşı almanın yanında çeşitli haklar da vardı. Bu haklar arasında kooperatifin sağladığı ulaşımdan bedava yararlanma, kültür & spor etkinliklerine katılma, kooperatif mutfağından ucuza yemek yeme gibi haklar vardı.
Yukarıda bahsedilen bütün iyileştirmeler yapılırken, JZD Slušovice çok önemli bir fırsat yakaladı. JZD Slušovice’un sahip olduğu arazi sadece sığır yetiştirmek için elverişliydi. Zaten kooperatifin modern tarım makinelerine erişimi yoktu. Basitçe, kooperatifin çok fazla sığırı ama çok az patatesi vardı. Čuba, yakınlardaki dağlık bölgedeki bir başka kooperatifin tam tersi sorun yaşadığını fark etti, patatesleri var ama sığırları yok. Tarım Bakanlığından izin aldı ve iki kooperatif arasında bu ürünler üzerinden takasa başladı. Bu durum kooperatife karşılaştırmalı üstünlük sağladı 1966 yılında üretken olmayan departmanlar kapatıldı ve kooperatif daha çok sığır üretimine odaklandı. Kooperatif yıllar içinde makineleşti. JZD Slušovice, komşu JZD'lerle birleşme yoluyla genişledi. Kendi başına 392 hektar olan küçük bir kooperatifken 1989 yılında diğer 19 köyü kapsayan neredeyse 7000 hektara sahip bir kooperatif oldu. (Bu paragrafın tamamı, ss. 15-16).
Not: Tezde yazıldığı şekilde bu birleşmeler gönüllü gerçekleşmemiş. Devlet, JZD Slušovice’ın diğer JZD’lere göre daha başarılı olduğunu fark ettikçe birleşmeleri zorlamış. Bu da işçi disipliniyle ilgili zamanla sıkıntı çıkarmış ama toparlamışlar.
Dönemin sosyalist Çekoslovakya’sı “çiftçiler sadece çiftçilik yapar” sloganını benimsiyordu. Čuba, bu anlayış çerçevesinde açıkça yasaklanmış olmasına rağmen, JZD'yi basit tarım işlerinin ötesine geçirmeye karar verdi. Çekoslovakya pazarındaki boşlukları aradı ve bu ürünleri üretmek için projeler başlattı. JZD, uzmanları ve profesörleri, yeni alanlar ve üretimler hakkında konuşmak üzere davet ettikleri bir sürü toplantı ve araştırma komisyonu düzenledi. Bu toplantılar sonucu, pazarda görülen boşlukları dolduracak bir ürün üretilebileceğine karar verilirse, bunu yapmak için yeni bir departman kuruldu (s. 16)
Čuba, gerçekten yetenekli yöneticilerin sayıca az olduğu ve bu nedenle yeterli eğitimi olmayan bir kişinin bile lider pozisyonuna ulaşabileceğini düşünüyordu. Kendisi için doğuştan gelen beceriler önemliydi. Ayrıca, yönetim pozisyonlarına gelmek isteyen yüksek eğitimli kişilerin el işlerinde deneyim kazanmasını önemli buluyordu (s.33, aklınızda tutun dediğim yeri hatırlamışsınızdır). Yönetici vasfına sahip olan kişileri bulmak için birçok kişiyi, hatta Sosyalist partide kendisine muhalif olan kişileri dahi, yukarıdaki kriterler çerçevesinde kooperatife aldı. Kendisi için parti içindeki düşmanlığın önemi yoktu. Önemli olan tek şey kooperatifin kriterlerini sağlayan insanları bulmak ve onları göreve getirmekti. “Her şirketin var olan sistemle belli bir şekilde ilişki kurması, daha sonra kendi başına daha da gelişmesi gerekir. Sosyalist ya da kapitalist bir işletme yoktur. Sadece işletme vardır” diyordu Čuba, Robert Sedláček'in 1999 tarihli František Čuba: Slušovice Mucizesi belgeselinde…
Bahsettiğim gibi Çekoslovakya yasaları JZD'lerin tarım dışındaki ekonomik faaliyetlerle uğraşmasını belirli ölçülerde kısıtlıyordu. JZD Slušovice’nin başarılarını fark eden gazeteciler daha 1964 yılında Slušovice’yı haber yapmaya başlamıştı. JZD Slušovice’de çalışan kişilerin her gün on saate kadar çalıştıkları öğrenilince herkes şaşırdı (Sosyalist ülkelerde uzun çalışma saatleri sorunu). Čuba ve diğer JZD yetkilileri, çeşitli işler yapmalarını (tarımdan farklı) ve uzun saatler çalışmalarını haklı çıkarmak için sürekli olarak Slušovice toprağının verimsizliğine vurgu yaptı. Elbette, sadece bu bahane değildi kendilerini kurtaran, aynı zamanda politik dostları vardı. Čuba, Komünist Partsi üyesiydi ve Komünist partide önemli müttefikleri ve düşmanları vardı. En önemli müttefiki Başbakan Lubomír Štrougal idi ve en önemli düşmanı Çekoslovakya Komünist Partisi Birinci Sekreteri ve daha sonra Başkan olan Gustav Husak idi. Husak, Slušovice'ye büyük bir dikkatle takip ediyordu.
“Başkan G. Husák'ın tarım kooperatifimize ilgi gösterdiğine dair sık sık bilgi alıyorduk. Gazetelerin Slušovice'den bahsettiği yerleri işaretliyordu. Bir kez, Başbakan'dan (Lubomír Štrougal) özellikle çeşitli kalkınma programları için parayı nereden bulduğumuz ve bunların arkasında kimin olduğu konusunda bir açıklama talep etti. Hükûmetin, Slušovice'ye para vermediği yönündeki her açıklama kendisini rahatsız etti.”
Başka bir yerde Štrougal'ın etkisini doğrudan anlatıyor. “Örneğin, üst düzey politikacılardan biri, yeni inşa edilen dev sera kompleksini gezdikten sonra, ‘Bunu yapmak için size kim izin verdi?’ diye sordu. Slušovice çalışanları sessiz kalınca, hayal kırıklığına uğramış bir şekilde devam etti: 'Size Štrougal mı izin verdi? Yine kimse cevap vermedi. Bunun üstüne politikacı: 'Sanırım bu da yanınıza kâr kalacak” dedi.
Čuba’nın aynı zamanda Çekoslovak gizli polisi (StB) ile de güçlü bağları vardı; bu da JZD Slušovice'nin Batı ülkelerinden ithalat yapmasına olanak sağılıyordu. 1980'lerin sonunda zirveye ulaşan JZD Slušovice, biyokimya ve süt ürünleri, modern böcek ilaçları, hidroponik olarak yetiştirilen sebzeler, hatta bilgisayar üretip satıyordu.
Slušovice'nin kendi bankası da vardı.
Aynı zamanda, Batı’dan gelen ürünlerin de bulunduğu - örneğin Coca Cola/Pepsi - geniş çaplı yerel mağazaları vardı.
Kendi futbol takımlarına, hatta 6 adet uçağı olan Air Moravia adında sözleşmeli bir havayolu şirketine sahiplerdi.
Ek olarak, kooperatif düzenli olarak at yarışları düzenliyordu ve turistlerin ilgisini çekiyordu. Zamanla Slušovice'yi turistik bir cazibe merkezi haline getirdi. 1980'lerde Slušovice yerel ve yabancı medyada çok fazla ilgi görmeye başladı. Kooperatif, işçiler için gerekli sosyal konut, sağlık merkezi ve bir kooperatif mutfağı inşa etti. Daha 1970'lerde kooperatif kendini halka sadece ürünlerinin kalitesiyle değil, aynı zamanda sporla da tanıtmaya başlamıştı. Motor yarışları ve at yarışları düzenliyordu, daha sonra başka sektörler de eklendi (s. 17).
BİLGİSAYAR ÜRETİMİ
Čuba, 1970'lerin başından beri kullandıkları düşük performans gösteren Minsk 22 bilgisayarı yenilemek istiyordu. Bu amaçla Slovakya Bilimler Akademisi'ndeki bağlantılarını kullanarak birkaç programcıyı işe aldı ve ilk bilgisayarlarını ürettiler. İlk bilgisayarlar, süt üretimini izlemek ve diğer basit otomatik görevleri gerçekleştirmek için kullanıldı. Birçok kuruluş bu yeni bilgisayarı duydu ve satın almak için Slušovice'ye geldi. Čuba ve ekibi ilk başta Terminal Ağ Sistemi'nin kısaltması olan TNS'yi satma konusunda tereddüt etti; lâkin daha sonra geriye dönük olarak onu Ten Náš System veya "bizim sistemimiz" olarak yeniden adlandırdı. TNS bilgisayarları, Batı'da bulunan 8 bitlik bilgisayarların kopyalarıydı, doğal olarak Zilog Z80 işlemcisini kullanıyordu. TNS, biyoteknolojik süreçlerden hidroponik bitki üretimine kadar her şeyi kontrol eden ve Slušovice'i gerçek zamanlı süreç kontrolü alanında öncü yapan çok kullanıcılı ve çok görevli, gerçekten devrim niteliğinde bir bilgisayardı. Kooperatif 1974 yılında ülkede bilgisayarla donatılan ilk tarımsal işletme olmuştur ve bilgisayar kullanımı verimlilikte ve üretimin optimizasyonunda önemli bir iyileşmeye yol açmıştır. Kooperatifin kârı artmış ve bu sayede çalışanlarının yaşamlarına yatırım yapma imkânı bulmuştur.
TNS bilgisayarları, 1982 yılında ödül aldığı bir tarım fuarında gururla ülkede tanıtıldı. Bu bilgisayarlar daha sonra gençlerin eğitimi için okullara satıldı.
1980'lere gelindiğinde Batı ülkeleri, Motorola 68000 gibi güçlü çiplerle desteklenen 16 bitlik bilgisayarların üretimine başladı. Bu çipler comecon ülkelerin ürettiklerinden daha ileri seviyedeydi, bu nedenle JZD Slušovice, daha gelişmiş bu çipleri yurtdışından ithal etmek zorunda kalmıştı.
Her Şeyin Çöktüğü O Yıl
JZD Slušovice, František Čuba’nın liderliğinde 1989 yılına gelindiğinde satışlarında 7 milyar krona ulaşmış ve kârı 830 milyona yaklaşmıştı. Aynı yıl Kadife Devrim gerçekleşti. Komünist Partinin neredeyse 40 yıl süren yönetiminin sonuna geldi. Hızlı bir şekilde piyasa ekonomisine geçildi. Kapitalist yeni rejim kooperatife pek iyi davranmadı. Yeni başkan Vaclav Havel, Slušovice'yi Çek gıda endüstrisini kontrol eden ve varlığını her yerde hissettiren bir mafya olmakla suçladı. Čuba, 1990 yılında istifa etti.
“Bugün, Valašské Klobouky bölgesinin vadilerinde bir yerlerde, konsept olarak kooperatif çiftçiliğinin mevcut aşamasının çok ilerisinde olan; konseptinin modernliğini, refahını ve uygulanabilirliğini gösteren bir tarımsal işletmenin inşa edilmiş olmasından gurur duyuyorum.” (s. 20)
Daha sonra kooperatif üyeleri için özel banka hesapları oluşturma ve Çekoslovak Devlet Bankası düzenlemelerini ihlal etme suçuyla suçlandı; lâkin 2000 yılında bu suçlardan beraat etti. Kooperatifin varlıklarının çoğu yüzden fazla şirkete devredildi ve kooperatif iflasa sürüklendi. Ana organizasyon da ilginç bir şekilde kendi adlarındaki "JZD"yi koruyarak bir şirkete dönüştü. JZD Slušovice zamanının çok ilerisindeydi, rejim değişikliği birkaç yıl sonra gerçekleşseydi eğer daha da ileride olabilirdi
Čuba, emekli olduktan Çekya’da Senatör olarak görev yaptı. Görev süresi boyunca Çekya'nın en büyüklerinden biri olan Holesov'da bir sanayi bölgesinin kurulmasını onayladı.
2016 yılına doğru sağlık sorunları başladı. 2018 yılında görevinden istifa etti. 2019 yılında vefat etti. JZD Slušovice’den Asianometry videosuna kadar herhangi bir yerde bahsedildiğini duymadım. Duyduğumda da bulabildiğim kaynaklardan okudum ve Asianometry videosu ile birleştirdim. Yine de erişemediğim şeyler var. Aşağıdaki videoların tamamı Çekçe, hatta bir belgeseli dahi var. Herhangi bir altyazı olmadığı için çeviri kullanamıyorum ama ilk videoyu açarsanız bilgisayarları, Slušovice köyünü, eski iş yerini vb. şeyleri görebilirsiniz.
